دخمه های کافرکلی یکی از جاذبه‌های گردشگری تاریخی استان مازندران و شهرستان آمل می‌باشد. همواره اشاره کردیم که در کنار زیبایی‌های بی‌مثال استان مازندران، جاذبه‌های تاریخی نیز وجود دارد که نشان از گذشته‌های پر خاطره این تکه از خاک کشورمان دارد. این دخمه‌ها یکی از آن موارد است. دخمه‌هایی که روزگاری انسان‌ها آن‌ها را با دست‌های خود کنده‌اند. با ویزیت مازندران همراه باشید.
معرفی کلی دخمه های کافرکلی
دخمه های کافرکلی در استان مازندران در مسیر لاریجان به روستای فیلبند قرار دارند. در دره هراز از آبادی اسک تا روستای پنجاب ۴۲ کیلومتر فاصله است. در ارتفاعات رو به دره حدود ۲۵۰ دخمه سنگی در دل صخره‌ها کنده شده است. برخی از این دخمه‌ها نیز در دره‌های فرعی قرار دارند. اگر از این مسیر گذر کنید این دخمه‌های عجیب و خاص را در ارتفاعات خواهید دید. با توجه به تعداد بالای این سبک از دست‌کندهای انسان و تجمع آن‌ها در یک محدوده، می‌توان گفت دخمه های کافرکلی در نوع خود بسیار خاص و منحصربه‌فرد هستند.
مناطق دارای دخمه های سنگی
با بررسی‌های صورت گرفته در محور هراز، در ۱۳ نقطه با تعداد متغییر غارهای دست کندی مواجه هستیم که در دل کوه کنده شده‌اند:
- غارهای دستکند روستای آب اسک
- دخمه‌های دستکند روستای نیاک
- غارهای دستکند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز
- دخمه های سنگی دستکند تخته پل. بین روستای نیاک و پلمون
- دخمه های کافرکلی دارسون در ۳ کیلومتری شهر رینه
- غارهای دستکند روستای گیلاس
- مجموعه غارهای دستکند روستای پلمون
- غارهای دستکند روستای کنار انجام
- غارهای دستکند روستای آبگرم
- غارهای دستکند روستای گزانه و ملار
- غارهای دستکند روستای بایجان
- غارهای دستکند روستای کهرود و کیان
- مجموعه غارهای دستکند روستای پنجاب
تاریخچه دخمه های کافرکلی هراز
هرچند بررسی‌ها و تحقیقات فراوانی صورت گرفته و تفسیرهای گوناگونی نیز مطرح شده، اما محققان هنوز هم دلیل واحد و محکمی برای وجود چنین سازه‌ها و دخمه‌هایی در دل کوه‌های البرز نیافته‌اند.
باستان‌شناسان ظروف سفالی باقی‌مانده در این خانه‌ها را به اوایل دوران اسلامی ایران نسبت داده‌اند. این دوران مربوط به عهد ساسانیان و حدود هزار سال پیش است. دورانی که اعراب به ایران هجوم آوردند. بر همین اساس محققان می‌گویند به احتمال زیاد مردم این مناطق به دلیل عدم پذیرفتن دین جدید و ترس از حمله اعراب، این خانه‌ها را در دل کوه و در مناطق صعب‌العبور بنا کرده‌اند تا هنگام هجوم اعراب، به این مکان‌ها پناه ببرند و بتوانند در بلند مدت آن‌جا زندگی کنند.
نامگذاری
البته نامگذاری دخمه های کافرکلی نیز بر این گفته محققان صحه می‌گذارد. «کُلِی» در زبان مازندرانی به معنی خانه و محل زندگی است و کافرکلی به معنی محل زندگی غیر مسلمان می‌باشد.
علل شکل گیری دخمه های کافرکلی
به احتمال زیاد شرایط سیاسی آن دوران موجب شکل‌گیری این خانه‌های بسیار خاص در دل صخره‌ها شده است. در عین حال ساخت چنین بناهایی که بسیار سخت به نظر می‌رسد، نشان دهنده هوش بسیار بالای گذشتگان در معماری است. به همین دلیل نمی‌توان باور کرد که انسان هوشمندی که چنین بنایی را ساخته، بدون وجود جبر، زندگی آسوده در دشت‌های این منطقه را رها کند و تن به زندگی طاقت‌فرسا و سخت در دل‌کوه‌های صعب‌العبور بدهد.
رسیدن به این مکان هنوز هم سخت است. به همین دلیل رسیدگی به آن تا کنون بسیار کم مورد توجه بوده و اکنون محل زندگی خفاش‌ها شده است. فضولات پرندگان در این دخمه‌ها، به بافت آن‌ها آسیب زیادی رسانده است.
سبک معماری دخمه‌های کافرکلی
معماری خاص این دخمه‌ها به طور کامل حاصل کنده‌کاری دست انسان‌هاست. از دامنه کوه شبیه به حفره‌هایی در کوه به نظر می‌رسند که گویی امکان دسترسی به آن‌ها وجود ندارد اما این فقط ظاهر آن‌هاست! این حفره‌ها پنجره و راه‌های ورودی خانه‌هایی است که سه طبقه دارند. این خانه‌ها به شکل ماهرانه‌ای در دل سنگ‌ها و صخره‌ها کنده شده‌اند. بدون شک این کار با مشقت زیادی همراه بوده است.
دخمه های کافرکلی به گونه‌ای ساخته شده‌اند که نشان دهنده زندگی طولانی مدت افراد در این مکان‌هاست. اما از سویی دیگر به دلایل مختلف، وجود یک زندگی عادی در این مکان‌ها عاقلانه به نظر نمی‌رسد! این خانه‌ها در دل کوه‌های صعب‌العبور بنا شده‌اند.
همانطور که می‌دانید آب و هوای منطقه لاریجان آمل، کوهستانی و بسیار سرد است و هر چه ارتفاع بیشتر می‌شود هوا سردتر خواهد بود. اگر خانه‌های مذکور برای زندگی‌ای طبیعی ساخته می‌شدند باید در دامنه کوه قرار می‌گرفتند تا از باد و بوران در امان باشند. با این اوصاف فرضیه زندگی اجباری و مقطعی با رویکرد دفاعی در این خانه‌ها درست به نظر می‌رسد.
ویژگی های دخمه های کافرکی
این دخمه‌ها یا بهتر بگوییم این خانه‌ها دارای آشپرخانه، سرویس بهداشتی و مخازن و کانال هدایت آب هستند. در درون صخره‌ها پله‌هایی وجود دارد که تردد بین طبقات را ممکن می‌سازد.
یکی از ویژگی‌های قابل توجه این خانه‌ها مقر نگهبانی آن‌هاست. این قسمت از خانه‌ها در موقعیت بسیار مناسب و خاصی ساخته شده‌اند که بیان‌گر اهمیت امنیت بالا برای صاحبان خانه‌ها است. این مقرها بیشتر در طبقات دوم و سوم خانه قرار دارند.
دخمه های دستکند کافرکلی بدون نظم معماری ساخته شده‌اند. برخی یک دهانه ورودی دارند و بعضی توسط راهروها به وسیله سوراخی یک متری در سقف به طبقات بالاتر دسترسی دارند.
دوره تاریخی مربوط به دخمه‌ها
باید بگوییم که عده‌ای دخمه های کافرکلی را به دوران حکومت مادها نسبت داده‌اند. این موضوع به دلیل وجود گوردخمه‌های گوناگون مادها و مترادف بودن لغت دخمه با دوران مادها است. هرجا که دخمه‌هایی این‌چنینی دیده شود ذهن‌ها به سمت حکومت مادها می‌رود. اما باید بدانید که دخمه‌های موجود در محور هراز از لحاظ نوع معماری با دخمه‌های دوران مادها تفاوت‌های چشم‌گیری دارند.
در دخمه‌های مادها نمادهای معماری‌ای مثل ته ستون و بارولیف وجود دارد که در دخمه‌های جاده هراز دیده نمی‌شود. دخمه‌های هراز بر خلاف دخمه‌های مادها کتیبه و تزئینی ندارند. همچنین کاربری دخمه‌های هراز مسکونی بوده است. این درحالی است که کاربری دخمه‌های مادها برای تدفین بوده و به آن‌ها گوردخمه می‌گویند. نمونه‌ای از این گوردخمه‌ها در روستای جواهرده رامسر وجود دارد.
اگرچه هنوز کسی به درستی از ماهیت دخمه‌های کافر کلی خبر ندارد، اما بدون شک وجود آن‌ها بسیار شگفت‌انگیز و حیرت آور است. روزگارانی در این سرزمین، مردمانی هراسان و ترسان از دست حمله افراد ناشناس گریخته‌اند. اگر به دیدن این دخمه‌ها بروید، در میان دیوارهای کاهگلی شاید هنوز هم وجود زندگی را حس کنید. روزهایی که بوی نان تازه در سردی هوای کوهستان پیچیده و شاید صدای خنده چند کودک بازیگوش هم به گوشتان برسد. وجود این دخمه‌ها نشان می‌دهد مردم این منطقه دیر زمانی چگونه زندگی کرده‌اند و چطور برای حفظ زندگی و خانواده خود همه چیز را پشت سر جاگذاشته و به این کوهستان‌ها گریخته‌اند. هدف ساخت این دخمه‌ها هرچه که باشد، دیدن آن‌ها لذت دیدن تاریخ را به شما خواهد بخشید. در ادامه چند نمونه از ۱۳ دخمه ذکر شده را بیان می‌کنیم.
دخمه های دستکند کافرکلی در روستای پلمون
در قسمت شرقی روستای پلمون، جاده‌ای هست که به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می‌رود. این جاده در ۷۰۰ متری رودخانه هراز و ۸۵ کیلومتری آمل قرار دارد. در دل کوهی عظیم که در این جاده می‌باشد، حدود ۳۵ دخمه دیده می‌شود. این دخمه‌ها که از لحاظ موقعیت استراتژیک بی شباهت به دژ نظامی نیستند، بسیار سخت و مستحکم هستند. طوریکه دستیابی به بعضی از قسمت‌های آن سخت و یا حتی غیر ممکن است. در برخی موارد دسترسی به آن‌ها فقط به وسیله ابزار صخره‌نوردی امکان‌پذیر است.
دخمه های سنگی کافرکلی روستای پلمون یکی از خاص‌ترین و منحصربه‌فردترین نمونه‌های آن هستند. تعداد طبقات در خانه‌های مختلف این دخمه‌ها متفاوت است. دیوارهای بعضی از اتاق‌ها از کف تا ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر با کاه‌گل ساخته شده‌اند. دیوارهای دفاعی نیز با سنگ و ساروج و کاه‌گل بنا گشته‌اند. درون اتاق‌ها طاقچه‌هایی در اندازه‌های مختلف وجود دارند. روی این طاقچه‌ها ابزار و وسایل زندگی و در برخی موارد هم ابزار جنگی به چشم می‌خورد. در اتاقی که در یکی از این خانه‌ها وجود دارد چند ستون سنگی چسبیده به کف و دیواره غار قرار گرفته که ارتفاع این ستون‌ها ۵۰ سانتی‌متر و قطرشان ۲۰ سانتی‌متر است. به نظر می‌رسد از این ستون‌ها برای بستن حیوانات استفاده می‌کرده‌اند.
در اطراف دخمه‌های پلمون نمونه‌هایی از سفال با رنگ‌های قرمز با شاموت به دست آمده که ظاهرا مربوط به دوران اولیه اسلامی است. همه این‌ها تنها بخشی از ویژگی‌های خاص دخمه‌های پلمون است که باعث شده این غارها در نوع خود منحصربه‌فرد باشند.
دخمه های کافرکلی روستای آب اسک
دخمه‌های آب اسک ساده‌تر از دخمه‌های پلمون هستند. به همین دلیل به نظر می‌رسد ساکنان این دخمه‌ها قدیمی‌تر از ساکنان دخمه‌های پلمون بوده‌اند. این دخمه های کافرکلی در شمال جاده هراز و شرق روستای آب اسک و در مجاورت رودخانه هراز، در میان کوهی بلند وجود دارد که با آمل ۹۰ کیلومتر فاصله دارند.
این دست‌کندها با فاصله‌ای از دامنه کوه ساخته شده‌اند. رودخانه در پایین کوه و در پرتگاهی قرار دارد. برخی از این دخمه‌ها فقط نیم متر با پرتگاه فاصله دارند. این دخمه‌ها تعدادشان کمتر از دخمه‌های پلمون است. تنها یکی از این دخمه‌ها دو طبقه دارد. راه ورودی این دخمه از سمت شرقی طبقه اول به وسیله کندن چند جای پا می‌باشد. شیوه ساختن راه ورودی به طبقه‌های بالا در دیگر دخمه‌ها به وسیله ایجاد سوراخی در سقف بوده است. ورودی طبقات بالا در برخی از دخمه‌ها سکوهایی ۶۰ سانتی‌‌متری دارد. این ورودی‌ها طاق مانند هستند و قوس دارند. برای تعدادی از آن‌ها نیز نورگیر تعبیه شده است.
مسیر دسترسی
استان مازندران، شهرستان آمل، شهر رینه.
برای رسیدن به دخمه های کافرکلی فقط کافی است تا وارد جاده هراز شوید. دخمه ها در فاصله ۹۰ کیلومتری آمل و در بخش لاریجان قرار دارند.
منبع: ویکی پدیا
